یادگیری در سفر
تهیه و تنظیم : خانم زهرا گلیج
تاریخچه مناطق آزاد در جهان و ایران
نخستین بنادر شناخته شده آزاد جهان، در حقیقت، مناطق محصوری با دیوارهای دفاعی بودند، که در بنادر (چالیس و پیرائوس) یونان باستان بنا شده بودند. قدیمی‌ترین بندر آزاد جهان، که به طور مشخص برای افزایش حجم داد و ستد پایه‌گذاری شد، بندر آزاد رومی‌ها واقع در جزیره (دالاس) در دریای اژه بود، که با هدف افزایش حجم مبادلات تجاری بین مصر، یونان، سوریه، شمال آفریقا، آسیا و روم تاسیس شده بود و همه داد وستدها بدون دریافت حقوق گمرکی انجام می‌شد، بعد از این به بنادر دیگری نظیر (جنو)) و (جبل الطارق) می‌رسیم که وظایفی همانند بندر آزاد (دالاس) داشتند.
پیشگام حقیقی مناطق تجارت آزاد، بندر آزاد (هامبورگ) است، که در سال 1888 میلادی مطابق 1267 هجری شمسی پایه گذاری شد. امتیازات خاصی به این بندر، امتیازات خاصی اعطاء شد برای تولید، مشروط بر آن که باصنایع داخلی کشور به رقابت برنخیزد و بطور مستمر در جهت صادرات حرکت کند. در حال حاضر حدود چهارصد بندر و منطقه آزاد تجاری و بیش از پانصد منطقه ویژه اقتصادی در جهان وجود دارد، که هر یک در مقیاس‌های متفاوتی به فعالیت مشغول هستند. از مهمترین این مناطق در کشورهای صنعتی می‌توان: بندر هامبورگ در آلمان، لینز در اتریش، مارسی در فرانسه، روتردام درهلند، سانفرانسیسکو، میامی و نیویورک در آمریکا و نیز ناپل در ایتالیا و شانون در ایرلند نام برد. در کشورهای جهان سوم مشهورترین این مناطق عبارتند از: سنگاپور، هنگ کنگ، کولون در پاناما، کائوهسیونگ در تایوان و اپن سینون در کره جنوبی، کاندلا و سانتاکروز در هندوستان و جبل علی واقع در امارات متحده عربی. رشد سریع ایجاد مناطق آزاد تجاری باعث گردید، که در اوایل دهه هشتاد میلادی نیز نوزده منطقه آزاد تجاری در کشورهای مالزی، بنگلادش، سریلانکا، فیلیپین و تایلند بوجود آید و سهم این مناطق در کل تجارت جهان، به میزان چشم‌گیری افزایش یابد.
در روابط با سایر کشورها اولین منطقه آزاد تجاری در آمریکا به نام منطقه آزاد تجارت خارجی شماره یک در بندر نیویورک ایالت متحده آمریکا در سال 1937 میلادی (مطابق 1316 هجری شمسی) در محوطه اسکله نیروی دریایی آمریکا ساختمان شماره 77 در محله بروکلین نیویورک تاسیس شد که تسهیلات و امکانات برای انبار کردن و تولید کالا فراهم نمودند. مساحت انبارها 240 هزار فوت مربع حدود 8 هکتار است که امکاناتی از قبیل ساحل با آب خور عمیق و خط راه آهن بر روی اسکله و سردخانه انبارهای نگهداری کالاهای مخصوص ساخته شد. همچنین راه‌های ارتباطی آن امکاناتی از قبیل فرودگاه بین المللی، راه دریایی، جاده و راه آهن سراسری دارد. تامین مالی منطقه جهت ایجاد کارخانجات و تجهیزات از طریق اداره توسعه کار شهر نیویورک صورت گرفته است. شرکت‌هایی که در منطقه ثبت شده‌اند و فعال هستند از مالیات معاف هستند لکن برای شرکت‌هایی که از خارج در داخل منطقه مستقر می شوند مالیات در نظر گرفته می شود. تسهیلات ویژه تا صد در صد در اختیار سرمایه گذاران گذاشته می‌شود. ایالات متحده آمریکا با داشتن بیش از یکصدوبیست منطقه آزاد و ویژه اقتصادی در بین کشورهای جهان دارای بیشترین مناطق آزاد تجاری است.
در آسیا و خاورمیانه اولین منطقه آزاد تجاری در هندوستان در بندر کاندلا واقع در شمال بندر بمبئی بنام منطقه آزاد تجاری کاندلا در سال 1965 میلادی( 1344 هجری شمسی ) تاسیس گردید، که امکانات انبار و تولید دارد، کل مساحت آن 701 هکتار و دارای نیروی کار ارزان و محل سکونت برای کارگران و امکانات جابجایی کانتینرها است. فرودگاه، راه دریایی، جاده و راه آهن راه‌های ارتباطی این منطقه است. کالاهایی که در منطقه تولید می‌شوند پنج سال از پرداخت مالیات معاف هستند. تمام مواد اولیه و ماشین آلاتی که برای تولید به منطقه وارد می‌شود از پرداخت مالیات نیز معاف است. افراد خارجی می‌توانند صددرصد مالکیت تولید خود را در منطقه داشته باشند و پس از اینکه مالیات درآمد پرداخت شود کلیه درآمد خالص به خارج کشور قابل انتقال است. هیچگونه محدودیتی در صادرات کالا از منطقه وجود ندارد.
در ایران در سال 1368 بر اساس تبصره 19 برنامه 5 ساله اول توسعه اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران به دولت اجازه داده شد که در سه منطقه مرزی کشور اقدام به تاسیس مناطق آزاد تجاری بنماید و به موجب تبصره ماده 20 همان قانونی، گمرک ایران و سازمان بنادر کشتیرانی نیز مکلف به تاسیس منطقه های ویژه حراست شده ای برای این منظور شدند. متعاقباٌ مناطق آزاد کیش در سال 1368 و قشم در سال 1369 و چابهار در سال 1370 تاسیس و فعالیت خود را آغاز نمودند و پس از آن منطقه آزاد اروند رود ( آبادان ـ خرمشهر) در سال 1383، بندر انزلی در سال 1382 و منطقه آزاد تجارتی ارس در سال 1383 شروع به فعالیت نمودند. اکنون در ایران مناطق ویژه ازاد تجاری و اقتصادی زیادی در استان‌های مختلف تشکیل شده است که فهرست 7 منطقه آزاد اصلی در این نوشتار تقدیم می‌آید.
- منطقه آزاد تجاری ـ اقتصادی قشم (استان هرمزگان، شهرستان قشم)
- منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی کیش (استان هرمزگان، شهرستان بندر لنگه )
- منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی ارس (استان آذربایجان شرقی، شهرستان جلفا)
- منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی ماکو (استان آذربایجان شرقی، شهرستان ماکو و چالدران )
- منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی اروند (استان خوزستان، شهرستان آبادان)
- منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی چابهار (استان سیستان و بلوچستان )
- منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی انزلی (استان گیلان، شهرستان انزلی )
منطقه ویژه اقتصادی سیرجان، نخستین منطقه ویژه حراست شده ایران است که در چارچوب تبصره 20 قانون برنامه اول و بند ((د)) تبصره 25 قانون برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران قانوناً رسمیت یافت و از شهریور ماه سال 1372 با استقرار و افتتاح واحد ویژه گمرک ایران در منطقه فعالیت‌های اقتصادی آن در قالب ساخت و ساز بهره‌برداری از انبارهای دپو و ترانزیت کالا ـ واحدهای صنعتی تولید و مونتاژ و بسته بندی و تاسیسات خدمات پیشنهادی و رفاهی و اقامتی آغاز شده است.
هدف قانون این است که در راستای پشتیبانی از تولید و همچنین تامین کالا برای مصارف داخلی کشور، توسعه صادرات غیرنفتی و ایجاد تحرک در اقتصاد منطقه‌ای، تمامی نیازهای وارداتی صنایع وجامعه، فارغ از شمول مقررات اداری حاکم برگمرکات کشور و یا محدودیت زمانی برای نگهداری و بدون محدودیت خرید ارز، تحت شرایطی مطمئن و آسان توسط فروشندگان و تولید کنندگان خارجی یا شرکاء ایرانی آنها، برای تـولید و تجــارت به این مناطق وارد شود تا مدیـــران صنایع و بازرگانان ایرانی وکشورهای همسایه امکان یابند با ساده‌ترین تشریفات و کمترین زمـان، نیازهای اساسی خود را از این مناطق خریداری کنند. با توجه به موفقیت منطقه ویژه اقتصادی سیرجان در جهت توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سایر استان‌های کشور اقدام به تاسیس هفده منطقه ویژه اقتصادی دیگر نمودند.
