یادگیری در سفر
تالیف: زهرا گلیج (این مقاله در یکی از نشریات اقتصادی چاپ شده است.)
گشتی در صنعت خرده‌فروشی دنیا
در گزارشی که «موسسه کرنی» در سال 2015 منتشر کرد 30 کشور را بر اساس معیار توسعه خرده‌فروشی رتبه‌بندی کرد. متغیرهای «جذابیت بازار، ریسک کشوری و تجاری، اشباع بودن بازار و فشار زمان» 4 متغیر برای سنجش شاخص توسعه خرده‌فروشی هستند که به عنوان پنجره‌های فرصت برای سرمایه‌گذاری در نظام خرده‌فروشی شناخته می‌شوند.
در گزارش سال 2015 این موسسه پژوهشی، کشور چین با امتیاز 65.3 در شاخص خرده‌فروشی قرار گرفته رتبه اول را کسب کرد، پس از چین کشورهای اروگوئه، شیلی و قطر در رتبه‌های بعدی قرار دارند. کشور هند نیز که با حذف محدودیت‌های موجود روی سرمایه‌گذاری خارجی در بخش خرده‌فروشی توانست شاخص توسعه خرده‌فروشی خود را از سال 2006 تاکنون ارتقا دهد.
بازار خرده‌فروشی هند به لحاظ سطح توسعه‌یافتگی در سال 2009 به مرحله اوج رسیده و بر اساس آخرین محاسبات موسسه کرنی در گزارش سال 2015 در جایگاه پانزدهم در میان کشورهای برتر خرده‌فروشی جهان قرار گرفته است. آخرین باری که شاخص توسعه خرده‌فروشی برای ایران، محاسبه شد یعنی سال 2011 که با امتیاز 39.3 در رتبه 29 ایستاد.
امتیاز پایین ایران از نظر ریسک کشوری در میان معیارهای این شاخص قابل تامل است. با توجه به شرایط موجود و رفع تحریم‌ها انتظار می‌رود از ریسک شکست کسب و کار کم شده و به امتیاز مربوط به این معیار اضافه شود. چنانچه معیار جذابیت بازار از طریق ورود سرمایه‌گذاران خارجی به حوزه خرده‌فروشی بهبود یابد و اقداماتی در زمینه بهبود کارآیی کسب و کار انجام شود، با توجه به متغیرها، می‌توان امتیاز شاخص توسعه خرده‌فروشی جهانی را در ایران نیز افزایش داد. همچنین انتظار می‌رود با تقویت شرایط ثبات اقتصادی، ایران نیز در فهرست 30کشور مستعد جذب سرمایه‌گذاری و توسعه فعالیت‌ها در زمینه خرده‌فروشی موسسه کرنی قرار گیرد.
نظام خرده‌فروشی با چه چالش‌هایی درگیر است؟
براساس گزارش «موسسه کرنی» که توسط معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران منتشر شده، شاخص توسعه خرده‌فروشی جهانی از سال 2002 تاکنون بررسی شده است. این شاخص، هر ساله 30 کشور در حال توسعه را از حیث موقعیت آنها برای سرمایه‌گذاری در زمینه خرده‌فروشی رتبه‌بندی می‌کند. این شاخص با بهره‌گیری از 53 متغیر خاص خرده‌فروشی و اقتصاد کلان، علاوه بر بررسی موفق‌ترین بازارهای کنونی، بازارهایی با پتانسیل بالا برای آینده را نیز شناسایی می‌کند. همزمان با درگیر شدن این بازارها با تحولات (اقتصادی و سیاسی) در یک بازه زمانی خیلی کوتاه، درک خرده‌فروشان از کشورهای در حال توسعه نسبت به گذشته با اهمیت‌تر شده است. براساس گزارش اتاق بازرگانی تهران، خرده‌فروشان طی یک‌سال گذشته نگاه بلندمدت به بازارهای در حال توسعه داشته‌اند و گزینه ماندن در مناطق متلاطم و سرمایه‌گذاری هدفمند در زمینه‌های مولد رشد را انتخاب کرده‌اند. به عنوان مثال، در خاورمیانه و آمریکای لاتین خرده‌فروشان رویکرد محتاطانه‌تری را نسبت به توسعه بین‌المللی برگزیده‌اند.
چین
چین نیز با جمعیت 36/1میلیارد نفر 83/2 تریلیون دلار بازار خرده‌فروشی دارد. نرخ رشد ترکیبی سالانه ارزش خرده‌فروشی طی سال‌های 2010 تا 2014 به 16درصد می‌رسد. نرخ رشد 4/7 درصدی تولید ناخالص داخلی چین در سال 2014 پایین‌ترین سطح آن در ربع قرن اخیر بوده است. چین نسبت به دیگر بازارهای در حال توسعه، عملکرد بهتری داشته است؛ به‌طوری که رشد خرده‌فروشی این کشور در سال 2014 برابر با 6/11 درصد بوده است. انتظار می‌رود بازار خرده‌فروشی چین تا سال 2018 از امریکا (به عنوان بزرگترین بازار خرده‌فروشی در جهان) پیشی بگیرد.
هند
در همین حال هند با جمعیت 25/1میلیارد نفر و با 925میلیارد دلار ارزش کل بازار خرده‌فروشی را از آن خود کرده است. نرخ رشد ترکیبی سالانه ارزش خرده‌فروشی طی سال‌های 2010تا 2014 به میزان 8/5 درصد است. هند با توجه به رشد خرده‌فروشی و چشم‌انداز رشد تولید ناخالص داخلی توانست در رتبه پانزدهم شاخص GRDI قرار بگیرد. پیش بینی می‌شود تا پایان سال 2020 بازار خرده‌فروشی هند به رقم3/1تریلیون دلار افزایش یابد همچنین پیش‌بینی می‌شود، تولید ناخالص داخلی این کشور در طول 3سال آینده 8 درصد رشد کند که این موضوع باعث شده که هند، کشوری با بیشترین سرعت رشد در میان کشورهای درحال توسعه جهان مطرح شود.
امارات متحده عربی
امارت متحده عربی با جمعیت 5/9میلیون نفر و با 9/70میلیارد دلار ارزش کل بازار خرده‌فروشی را تصرف کرده است. نرخ رشد ترکیبی سالانه ارزش خرده‌فروشی طی سال‌های 2010تا 2014 به میزان 3/5 درصد است. در گزارش سال 2015 موسسه کرنی، موقعیت امارات متحده عربی از رتبه 4 به رتبه هفتم تنزل یافته است، این کاهش عمدتاً به دلیل ورود کشورهای جدید در رده‌بندی است. بازار خرده‌فروشی امارات متحده عربی با توجه به رشد 7درصدی فضای خرده‌فروشی (رسیدن به فضای 6/1میلیون متر مربع) و رشد 6 درصدی ارزش فروش رسیدن به ارزش 9/70میلیارد دلار همچنان به رشد پیوسته خود ادامه می‌دهد. با وجود اینکه این بازار درحال اشباع است اما دوبی، موقعیت خود را به عنوان یک قطب خرده‌فروشی در خاورمیانه به دست آورده است. دپارتمان‌های خرده‌فروشی بزرگ در این شهر تمرکز زیادی روی کالاهای لوکس دارند. کشور دوبی برنامه‌هایی برای ساخت بزرگترین فروشگاه در جهان طی 10سال آینده اعلام کرده است.
مالزی
مالزی با جمعیت 30میلیون نفر و با 4/98میلیارد دلار ارزش کل بازار خرده‌فروشی را در میان دیگر کشورهای توسعه یافته تصاحب کرده است. نرخ رشد ترکیبی سالانه ارزش خرده‌فروشی طی سال‌های 2010تا 2014 به میزان 6/8درصد است. مالزی در شاخص GRDI در رتبه 9 قرار دارد. مالزی برای رسیدن به هدف 15000دلاری، تولید ناخالص ملی سرانه در سال 2020 تلاش می‌کند؛ خرده‌فروشی در پایتخت مالزی در شهر کوالالامپور متمرکز است. رقابت شدیدی در بازار موادغذایی مالزی میان هایپرمارکت‌ها و فروشگاه‌های با امکانات به وجود آمده است.
ترکیه
ترکیه با جمعیت2/77میلیون نفر و با 282میلیارد دلار ارزش کل بازار خرده‌فروشی را از آن خود کرده است؛ نرخ رشد ترکیبی سالانه ارزش خرده‌فروشی طی سال‌های 2010 تا 2014 حدود 7/0درصد بوده است. براساس مطالعات انجام شده، ترکیه رتبه یازدهم شاخص توسعه خرده‌فروشی یا GRDI را به خود اختصاص داده است و رشد اقتصادی این کشور با سرعت کمی به 3 درصد کاهش یافته است. اکثر جمعیت ترکیه جوان و شهرنشین و در حال افزایش درآمد است و مشکلات خرده‌فروشی در زنجیره تامین با کمبود فروشگاه‌های سازمان یافته کوچک همچنان وجود دارد. ترکیه فروشگاه‌های ابتدایی بسیاری دارد که در سال 2014 بازسازی شده‌اند و 74مرکز خرید درحال ساخت دارد که بیشتر آنها در استانبول قرار دارد. فضای خرده‌فروشی با افزایش 4/5 درصدی به 10میلیون متر مربع رسیده است. خرده‌فروشان بزرگ با افتتاح فروشگاه‌های بیشتر برای رسیدن به اهدافشان در تلاش هستند.
صنعت خرده‌فروشی در ایران
خرده فروشی، آخرین حلقه از زنجیره توزیع کالاها و خدمات محسوب می‌شود. هدف این بخش از اقتصاد ارایه خدمات و فروش مستقیم به مصرف‌کنندگان نهایی است. در این بخش بر خلاف دایره عمده فروشی هدف ایجاد ارزش افزوده بر روی محصول خام و با ارایه بسته‌های بزرگ کالا و خدمات نیست.
خرده فروشی در سال‌های گذشته با تغییرات گسترده‌ای در سطح جهانی مواجه شده است. با توجه به توسعه فن‌آوری‌های اطلاعاتی این بخش سعی نموده است تا با تغییرات راهبردی، جایگاه پویای خود در زنجیره توزیع را حفظ کند. با دسترسی بخش تولید و عمده‌فروشی به زیرساخت‌هایی هم‌چون اینترنت و مسایل مشابه و امکان دسترسی مستقیم ایشان به مشتری نهایی، در صورت تعلل و کم‌کاری خرده فروشان می‌باید در انتظار حذف آنها از بازار بود. صنعت خرده‌فروشی به عنوان بخشی اقتصاد مبتنی بر بازارهای آزاد، در ایالات متحده، بیش از 22 میلیون کارگر را مشغول به کار کرده است.
ایران که از نظر جمعیتی هفدهمین کشور دنیاست، با وجود نزدیک 2 میلیون واحد خرده فروشی در رتبه سوم واقع است. یعنی ایران به نسبت جمعیت خود در رتبه اول جهان از نظر گسترش صنعت خرده‌فروشی قرار دارد. به نقل از نویسنده مقاله در وبسایت پول نیوز، واژه گسترش به‌جای توسعه با هدف خاصی جایگزین شده است. در ایران واحدهای خرده‌فروشی فاقد انسجام و سازماندهی خاصی هستند. گسترش این واحدها اغلب بدون هیچ نوع مطالعه‌ای و تنها با هدف رفع نیازهای بخشی از نیروی کار انجام شده است. در راه ایجاد این واحدها، قوانین نه‌چندان جامع اولیه توسط برخی دولت‌ها، با نظر خیر، نادیده انگاشته شده است. این امر باعث شده تا واحدهای خرده‌فروشی که امکان تأسیس با هزینه‌ای اندک دارند توسط افرادی که از پیدا کردن کار در سایر بخش‌ها نا امید شده‌اند به صورت قارچی افزایش یابند.
با این توضیحات کاملاً هویداست که صنعت خرده‌فروشی کشور احوالات مساعدی ندارد. هرچند توسعه فروشگاه‌های زنجیره‌ای در سال‌های اخیر مسکنی بر هرج و مرج و بی‌قاعدگی حاکم بر این بخش بوده است، اما سرعت اندک این رشد، سست بودن پایه این بنیان‌های نو و همچنین عدم استانداردهای لازم از سوی آنها، باعث شده تا به سازمان یافتگی این بخش امیدواری چندانی وجود نداشته باشد. بی‌تردید ساماندهی صنعت خرده‌فروشی کشور تنها با انقلابی در آن مقدور است. انقلابی که خود باید منتظر تحولات عمیق در سایر بخش‌های اقتصادی باشد.
معرفی یک خرده فروشی موفق در دنیا
وال مارت از فروشگاه‌های زنجیره‌ای معروف در آمریکا و کانادا است که در کشورهای مکزیک، اروپا، هند و چین نیز شعبه دارد. سام والتون این فروشگاه را در سال ۱۹۶۲ راه اندازی کرد و با بیش از ۶۲۰۰ شعبه و ۸ میلیون کارمند اکنون بزرگترین فروشگاه زنجیره‌ای جهان شناخته می‌شود. صاحبان آن که سه برادر و یک خواهر هستند ، هشتمین ثروتمند دنیا هستند. معروفیت این فروشگاه به علت ارزانی و به اصطلاح جوری جنس است. وال – مارت در آمريكا ۳۶۰۰ شعبه فروشگاهى دارد. اين شركت در کشورهای كره جنوبى، چين، پورتوريكو، كانادا، مكزيك و آلمان هم در مجموع۱۵۷۰ شعبه دارد.
اقتصاد آنلاین در یکی از مطالب خود نوشت که شركت خرده فروشی وال مارت با 351 ميليارد دلار درآمد و 11 ميليارد دلار سود به عنوان بزرگترين شركت امريكايي طي سال 2007 شناخته شد. شايد در سال 1962 كه سام والتون اولين فروشگاه خود را به صورتي ساده و سنتي افتتاح كرد کسی تصور نمی‌کرد كه «خرده فروشي» چنان رتبه‌اي در كسب و كارها داشته باشد كه دست يافتن به آن براي ديگر كسب و كارهاي عالم يك رؤيا باشد. اما همت والاي والتون «بزرگترين خرده فروش قرن» را بنيان نهاد و نشان داد كه آنچه انسان بخواهد، محقق خواهدشد. امروزه ميليون‌ها نفر در آمريكا و سراسر دنيا به بيش از 6200 فروشگاه وال مارت رفت و آمد دارند و 8/1 ميليون نفر در آن کار می‌کنند و يك زنجيره عظيم تامين‌كنندگان به پشتيباني آنها مي‌پردازند و درآمد 312 ميليارد دلاري و سود 2/11 ميليارد دلاري از آن بدست می‌آید. در اين هياهو كه شركت‌هاي عظيم باسابقه ده‌ها سال فعاليت مانند جنرال الکتریک و اچ پی HP و جنرال موتورز از يك سو و شركت‌هاي كوچك اما پويا و مبتني بر فناوري نظير «مايكروسافت» و «دل» ازسوي ديگر رقباي مطرح هستند، كمتر كسي مي‌تواند در ذهن خود به چهار دهه پيش بازگردد و تك فروشگاهي را تصور كند كه بنيان اين خرده فروش افسانه‌اي بر پايه‌هاي آن قد برافراشته است. رمز ماندگاری و موفقیت این فروشگاه زنجیره‌ای غول پیکر که شعباتی فراوان در چند کشور دنیا دارد در مشتری‌مداری، توجه به کارکنان، کنترل هزینه و دوری از رقابت، خلاقیت و انتخاب الگوهای جدید و فراتر از روش‌های سنتی و مرسوم حرکت کردن، تعهد به کسب و کار، انگیزه به شرکا، توجه به موفقیت‌ها و نقاط قوت ریشه دارد که والمارت را از یک فروشگاه ساده و سنتی به بزرگترین خرده فروش قرن تبدیل کرد.
منابع:
- صنعت خرده فروشی در ایران؛ پول‌نیوز، محمدهادی نظام‌پور
- گزارش اتاق بازرگانی تهران؛ خرده فروشی در کشورهای در حال توسعه
- رمز موفقیت فروشگاه زنجیره ای والمارت؛ تالیف محمد عزیزی
